ادله ی تجرد نفس از نظر امام خمینی
وی برای تجرّد نفس دلایلی را ذکر می‌کند:
دلیل اول: با انحطاط و نقصان قوای جسمانی در اثر گذر زمان، مشاهده می‌کنیم که قوای روحانی و ادراکات عقلی رو به ترقی و استعداد است، از این نتیجه حاصل آید که قوای ادراکیه عقلیه جسمانی نیست؛ چه اگر جسمانی بودی، چون سایر قوای جسمانی رو به ضعف گذاشتی
دلیل دوم: خواص، آثار و افعال نفس، با خواص، آثار و افعال جسم در تضاد است. یک جسم هیچ گاه بیش از یک صورت را قبول نمی‌کند. به همین دلیل هرگاه که بخواهد صورت دیگری را بپذیرد، بالاجبار باید صورت ابتدایی را پاک و محو کند تا آمادگی پذیرش صورت جدید را داشته باشد. اما نفس می‌تواند در یک لحظه، همه ی صورت های متضاد و متقابل را در خود بپذیرد. همچنین جسم تنها می تواند صورت های متناهی را در خود جای دهد؛ در حالی که در نفس، صورت غیر متناهیه نیز نقش می‌بندد و نیز هر جسمی که صورتی از او زایل گردید، آن صورت در آن بدون سبب مستأنف پیدا نشود، ولی نفس صورت هایی را که از او غیبت می‌کند بی‌سبب خارج عود می‌دهد و این خود دلیلی است بر تجرّد نفس.
رابطه میان بدن و نفس
حال که به تفاوت میان جسم و نفس (روح) معتقد شدیم، باید نحوه ی پیدایش نفس و ارتباط آن را با بدن و تن آدمی بیان کنیم. در میان آراء و اقوال فلاسفه، می‌توان سه قول را در این زمینه مشاهده کرد:
نظر افلاطون در باره تقدم وجود روح بر جسم:
الف) تقدّم وجود روح بر جسم: این نظر، که آن را به افلاطون منسوب داشته اند، معتقد است که روح، جوهری است قدیم که قبل از پیدایش بدن وجود داشته است. این روح از مقام اصلی خود تنزل می‌کند و به بدن تعلّق می‌گیرد. همان گونه که مرحوم استاد مطهری بیان داشته است، این نظر در واقع یک نظریه «ثنوی» است؛ چرا که روح و بدن را دو جوهر جدا و منفصل از هم تصور کرده است.
همان طور که گفتیم، برای بیان این قول، از تمثیل مرغ و قفس استفاده می‌کنند. طبق این نظر، مرگ عبارت است از رهایی مرغ روح از قفس تن. از این تمثیل، در آثار عارفان و شاعران اسلامی بسیار استفاده شده است. همچنین همان طور که گفتیم، امام در دیوان، چنین رابطه ای را میان روح و تن به تصویر کشیده است. به نظر می‌رسد که امام تحت تاثیر سنت شعری چنین سخنی را به میان آورده است چرا که این نظر با مبانی فلسفی وی، چنان که نشان خواهیم داد، ناسازگار است.
قول ارسطو در باره رابطه ی میان بدن و نفس
ب) معیّت نفس و بدن: این نظر را متعلّق به ارسطو می‌دانند. ارسطو معتقد بود که در نظریه استادش افلاطون، به جنبه ی وحدت و وابستگی روح و بدن توجّهی نشده است. به اعتقاد وی، رابطه ی میان روح و بدن بسی قوی‌تر و عمیق‌تر از نوع رابطه مرغ و قفس است. بنابراین، ارسطو به این نتیجه رسید که رابطه روح و بدن از نوع علاقه بین صورت و مادّه است؛ با این تفاوت که قوّه عاقله، به دلیل آن که مجرد است صورتی با مادّه است و نه در مادّه. مطابق این قول، روح دیگر جوهری قدیم نیست بلکه امری حادث است. بنابراین روح در آغاز کار، قوه و استعداد محض است و هیچگونه علم قبلی برایش حاصل نیست و تمام معلومات و اطلاعات خود را در همین جهان از قوه به فعل می‌رساند.( همان)؛ اما باید توجه داشت که مطابق این نظر، روح از ابتدا روحانی است و نه جسمانی. در واقع نفس روحانیة الحدوث و روحانیة البقاء است.
رای ملاصدرا درباره رابطه بدن و نفس
ج) تقدّم وجود جسم بر نفس : مطابق این نظر، که ملاصدرا ارائه دهنده و مبتکر آن است، روح محصول حرکت جوهری بدن است. مطابق این نظر، رابطه میان روح و بدن، نه رابطه مرغ و قفس، که رابطه ی میان میوه و درخت است. همان گونه که میوه و شاخ به طور طبیعی در کنار هم زیست می‌کنند، به همان اندازه، روح و بدن نیز ارتباطی مشفقانه و مهرآمیز دارند. درواقع در زمینه بدن است که روح پرورش می‌یابد. اما این بدان معنی نیست که بدن روح را می زاید. حدوث و پیدایش نفس جسمانی و مادی است اما بقاء و استمرارش روحانی و غیر مادی است: النفس جسمانیة الحدوث روحانیة البقاء.
نظر امام خمینی در باب رابطۀ میان بدن و نفس
هر سه قول مشهور درباره رابطه میان بدن و نفس در آثار امام خمینی انعکاس یافته و وی بعضاً به نقد آن ها پرداخته است. (معاد از دیدگاه امام خمینی، ص 60-57). قول مختار امام البته همان نظر ملاصدرا است. یعنی نفس جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء است. وی سخن جالبی را از ملاصدرا نقل می‌کند. ملاصدرا معتقد بود که همۀ فلاسفه و حکمای پیشین از قبیل افلاطون و ارسطو قائل به نظریه اخیر بوده‌اند، اما به واسطه ی برخی از کج فهمی‌ها تقیّه می‌کردند و مطابق عقاید عامّه مردم سخن بر زبان می‌آورند.
